"Lalki z getta"

Autor: Eva Weaver
Tytuł: "Lalki z getta"
Wydawnictwo: Prószyński i s-ka, 2013
Ilość stron: 398
Okładka: miękka

Tematyka Holokaustu towarzyszy mi od lat - czy to w formie wspomnień ofiar, relacji świadków, zapisków katów, czy też w postaci niezliczonych biografii, sprawozdań z procesów, różnego rodzaju opracowań. Najcenniejsze i najbardziej poruszające zawsze są jednak świadectwa ofiar nazizmu - będące sposobem na rozliczenie się z bolesną przeszłością lub też jedyną rzeczą, jaka po nich pozostała. I choć Lalki z getta opowiadają historię fikcyjną, czytelnik nieustannie ma świadomość tego, że jest ona tragicznie prawdopodobna, że jest zlepkiem wydarzeń, które mogły wydarzyć się naprawdę, a bohaterowie wykreowani przez autorkę pasują jak ulał do koszmarnych realiów wojny.

Mika jest żydowskim chłopcem, którego dzieciństwu brutalnie kładzie kres niemiecka agresja na Polskę. Trzynastolatek musi nagle odnaleźć się w niezrozumiałej, wrogiej rzeczywistości, w której Żydzi z dnia na dzień tracą wszelkie prawa. On sam zostaje wyrzucony ze szkoły, jego dziadek traci pracę na uniwersytecie, a matka każdego dnia dokonuje cudów, by nakarmić swoją małą rodzinę. Kiedy wszystkim wydaje się, że gorzej już być nie może, Żydzi zostają stłoczeni w czworoboku ulic warszawskiego getta. Jedyną drogą ucieczki od koszmaru codzienności staje się dla Miki odziedziczona po dziadku kolekcja pacynek ukrytych w przepastnych kieszeniach jego płaszcza. Przedstawienia, które obmyśla i wystawia, pomagają  oderwać się od wojennej rzeczywistości mieszkańcom getta, zwłaszcza dzieciom z pobliskiego szpitala i sierocińca doktora Korczaka. Pech chce, że talent Miki pewnego dnia zwraca uwagę niemieckiego żołnierza Maxa, który zmusza go do występów przed kolegami. Chory z nienawiści Mika czuje obrzydzenie nie tylko do nazistów, ale i do samego siebie za to, że dostarcza oprawcom rozrywki. Jednak to dzięki dyskretnej protekcji Maxa chłopak dostarcza rodzinie pożywienie i ma możliwość szmuglowania żydowskich dzieci na aryjską stronę miasta.

Tuż przed likwidacją getta jedna z pacynek Miki trafia do rąk Maxa. Razem z nim dostaje się do syberyjskiego gułagu - ironią losu jest to, że nazista jako jeniec wojenny podróżuje takim samym bydlęcym wagonem, jakim jeszcze do niedawna sam wysyłał Żydów do obozów zagłady. I podobnie, jak wcześniej dla Miki, także dla Maxa pacynka jest czymś więcej, niż zwykłym przedmiotem: pozwala zachować zdrowe zmysły, podnosi na duchu i dodaje sił do przetrwania w skrajnych warunkach. Max nie zdaje sobie jeszcze z tego sprawy, ale historia wkrótce zatoczy koło ponownie łącząc losy żydowskiego chłopca i niemieckiego żołnierza za sprawą teatralnej kukiełki...

Lalki z getta różnią się od innych powieści poruszających tematykę Holokaustu, z jakimi dotąd miałam do czynienia. Głównie dzięki temu, że losy kata i ofiary splatają się ze sobą, wybiegają w przyszłość łącząc pokolenia, stają się symbolem pojednania, wybaczenia, odkupienia. Nie jest to opowieść o życiu brutalnie przerwanym w komorze gazowej czy w ruinach getta ani też pełne słusznej goryczy podsumowanie złamanego życia, a w każdym razie nie tylko. Ta powieść daje nadzieję, co prawda zabarwioną z jednej strony bólem, żalem, poczuciem krzywdy, z drugiej -  wstydem, wyrzutami sumienia i chęcią zadośćuczynienia - przepełniona jest jednak wiarą w to, że świadomość ogromu wyrządzonego zła może stać się początkiem czegoś nowego i dobrego, przynieść katharsis zarówno zbrodniarzom, jak i ofiarom. Symbolem nowego początku są losy pacynki, która przetrwała wojenną zawieruchę, była świadkiem nędzy, upodlenia i zagłady; która towarzyszyła ludziom pędzonym na Umschlagplatz, rozjaśniała ostatnie dni umierającym z głodu dzieciom, rozbawiała pijanych niemieckich żołnierzy i była nieśmiałym promykiem nadziei dla więźniów gułagu. Przewędrowała tysiące kilometrów z ruin getta, przez śniegi Syberii po zniszczoną atakami bombowymi Norymbergę, by trafić wreszcie do Nowego Jorku i sprawić, że historia, której była niemym świadkiem, zatoczyła wreszcie koło.

Powieść Evy Weaver pokazująca wojenną rzeczywistość z perspektywy kata i ofiary, jest na swój sposób uniwersalna. Losy Miki, naznaczone piętnem Holokaustu, symbolizują losy całego narodu: tych, co przeżyli tracąc najbliższych, do śmierci zmagających się z demonami przeszłości, bólem, poczuciem krzywdy, żalem za utraconym życiem. Postać Maxa - niemieckiego żołnierza, który zaczyna rozumieć ogrom wyrządzonego zła, prześladowanego potwornymi wyrzutami sumienia, od których nie potrafi się uwolnić, ponad wszystko pragnącego odpokutować swe winy, jest równie znacząca; co więcej - doskonałym dlań uzupełnieniem jest postać jego wnuczki Mary, symbolizującej pokolenie młodych Niemców zawstydzone postępkami swoich przodków, dźwigające na swych barkach ciężar pochodzenia z narodu winnego Zagłady, czujące się współodpowiedzialne za Holokaust, dążące do zadośćuczynienia win w imieniu własnym, swoich dziadków, rodaków.

Lalki z getta to piękna, poruszająca, ponadczasowa opowieść o odpowiedzialności za zło, które człowiek wyrządza drugiemu człowiekowi, o uzdrawiającej mocy przebaczenia i pojednania, odwadze przyjęcia na siebie zobowiązań wynikających z naszego dziedzictwa - wstydliwego i niechlubnego lub naznaczonego piętnem ofiary. Eva Weaver uświadamia nam coś, o czym często zapominamy: że to przeszłość kształtuje los przyszłych pokoleń i dopiero jej konstruktywne zrozumienie staje się bazą, na której można będzie zbudować coś pięknego i trwałego. Zwraca uwagę, że to od nas zależy, jak potoczy się życie - nie tylko nasze, ale też osób, z którymi styka nas los, a w konsekwencji - jak będzie wyglądała przyszłość ludzkości. Dobitnie pokazuje, że jedynym sposobem na rozliczenie się z przeszłością może być przebaczenie, a nie ma ono racji bytu bez wypływającego z empatii szczerego żalu i głębokiej chęci odpokutowania win. Fikcyjne, a jednak bezsprzecznie zawierające pierwiastek autentyzmu losy żydowskiego chłopca i niemieckiego żołnierza, są tego najlepszym przykładem.

Moja ocena: 4/5

recenzja napisana dla portalu upadli.pl :)

recenzja bierze udział w wyzwaniu czytamy książki historyczne :)