"Opowieści królowej pustyni"

Autor: Gertrude Bell
Tytuł: "Opowieści królowej pustyni"
Wydawnictwo: Zysk i s-ka, 2015
Ilość stron: 331
Okładka: twarda

Słyszeliście kiedykolwiek o niejakiej Gertrude Bell? Ja nie mogę przeboleć, że poznałam ją dopiero teraz, tak niezwykłą i przebojową kobietą była ta wyprzedzająca swoje czasy Angielka. Podczas gdy wiktoriańskie społeczeństwo sprowadzało kobiety do roli uległych, potulnych strażniczek ogniska domowego, ona nie pozwalała, by krępowały ją konwenanse czy tłamsiła podwójna moralność; miała na tyle odwagi i determinacji, by podążać własną drogą i realizować swoje pasje. Życiorysem Gertrude Bell - brytyjskiej podróżniczki, alpinistki, archeologa i doradczyni politycznej - można by z powodzeniem obdzielić kilka innych, tak burzliwe, barwne i bogate miała życie.

Ukończywszy z wyróżnieniem historię w Oxfordzie (a pamiętajmy, że były to czasy, gdy kobiety miały ograniczony dostęp do edukacji), zafascynowana Orientem, na własną rękę zjeździła Bliski Wschód, docierając do miejsc, gdzie nigdy wcześniej nie stanęła noga żadnej Europejki. Dyplomatyczne obycie, znajomość języka i obyczajów zapewniły jej przychylność tubylczych plemion i arabskich szejków, którzy traktowali ją z szacunkiem i ochrzcili mianem "córki pustyni".

Archeologiczna pasja Bell zaowocowała odkryciami, które przyniosły jej sławę i uznanie w środowisku naukowym, zaś jej dogłębna znajomość Bliskiego Wschodu okazała się bardzo przydatna dla angielskiego wywiadu podczas I wojny światowej.
I podczas gdy wiktoriańskie żony i matki starały się sprostać oczekiwaniom stawianym im przez społeczeństwo, Gertrude Bell przemierzała pustynie, prowadziła wykopaliska, gościła w pałacach szejków i namiotach Beduinów, czytała perską poezję w oryginale, doradzała irackiemu królowi, a za swe zasługi dla dyplomacji odebrała Order Imperium Brytyjskiego.
Ta niepospolita kobieta publikowała nie tylko wyniki swoich prac w czasopismach naukowych, wydała również książki będące swego rodzaju pamiętnikami czy też dziennikami z podróży po krajach Orientu: Obrazki perskie (1894) i Syria: pustynia i ziemia obsiana (1906), które mam przed sobą opatrzone wspólnym tytułem - Opowieści królowej pustyni.

Mam pewien problem z tą książką. Otóż czytelnik dostaje do rąk produkt „surowy” – pamiętniki Gertrude Bell z podróży na Bliski Wschód, nieopatrzone żadnym wprowadzeniem czy przedmową, prezentującą sylwetkę autorki – o której, nie łudźmy się, raczej mało kto słyszał – oraz przybliżającą realia, kontekst polityczno – historyczny i sytuację w tym newralgicznym rejonie świata, które mają istotne znaczenie i zajmują sporo miejsca w zapiskach Brytyjki. Efekt jest taki, że czytelnik, wrzucony bez wcześniejszego przygotowania w dawno minioną, egzotyczną rzeczywistość i poznając ją tylko i wyłącznie z perspektywy autorki, ma wrażenie, że coś mu umyka, a jego wiedza jest żałośnie niepełna i wybiórcza.

O samej Gertrude Bell dowiadujemy się co nieco jedynie z krótkiej notki zamieszczonej na okładce książki, a to stanowczo zbyt mało wziąwszy pod uwagę tak nietuzinkową postać o równie barwnym, burzliwym życiorysie. I choć zapiski Bell (o których za chwilę) bezsprzecznie są ciekawe i intrygujące, w trakcie lektury nie opuszczało mnie poczucie, że opowieść o jej losach byłaby nieporównanie bardziej pasjonująca – a taką właśnie treść sugeruje okładka. Z całą pewnością natomiast wprowadzenie czytelnika w kontekst polityczny i choćby pobieżne nakreślenie tła historycznego, uzupełniające notatki podróżniczki, uczyniłyby je bardziej czytelnymi i zrozumiałymi; o ile bowiem informacje o obyczajach mieszkańców Orientu można czytać niejako w oderwaniu od ówczesnej sytuacji politycznej, traktując jako egzotyczny, malowniczy element tamtejszej codzienności, o tyle obserwacje Bell dotyczące wydarzeń na kontynencie stałyby się w pełni jasne dopiero dzięki ukazaniu ich w odpowiednio szerokim kontekście. Brytyjka bez wątpienia znała go doskonale i nie widziała potrzeby rozwodzenia się nad jego niuansami, jednak współczesny czytelnik niekoniecznie musi taką wiedzę posiadać…

Zapiski Gertrude Bell – wykształconej, oczytanej, inteligentnej, świetnie zorientowanej w sytuacji międzynarodowej, jak i w relacjach międzyplemiennych panujących na Bliskim Wschodzie – należy uznać za wiarygodne i rzetelne – kobieta była bystrą obserwatorką, potrafiącą wyciągać logiczne, trafne, daleko idące wnioski – ale to nie jedyna rzecz, jaką możemy wyczytać między wierszami, bo ona sama niewiele o sobie mówi. Jej wiedza i ogłada, przekładające się na jakość i wszechstronność zapisków,  robią ogromne wrażenie – wystarczy wspomnieć barwne, sugestywne, niemal poetyckie opisy odwiedzanych miast, ich malowniczych zaułków, bazarów i ogrodów, wzbogacone o imponująco dokładne informacje dotyczące ich historii, literatury, panujących zwyczajów, których źródłem jest nie tylko wiedza książkowa, ale też zdobyta przez autorkę w podróży, będąca wynikiem jej obserwacji i doświadczeń. Zachwycając się pięknem i przepychem Orientu, tak obcym Europejczykowi, dostrzega jednocześnie charakterystyczne dla tego świata kontrasty; przytaczając zasłyszane anegdoty, własne przygody lub zaobserwowane wydarzenia, celnie komentuje rzeczywistość, zaś opisując lokalne zwyczaje, obrzędy, ceremonie, porównuje je z europejskimi, wzbogaca je własnymi refleksjami, które wiele mówią nie tylko o tym konkretnym zakątku świata i mentalności jego mieszkańców, ale również ukazują typowo brytyjskie, imperialno - kolonialne postrzeganie rzeczywistości – co jest tym ciekawsze, że przecież niezamierzone, dla współczesnego czytelnika stanowi tym samym cenne świadectwo minionej epoki.

Opowieści królowej pustyni są znakomitym dowodem tego, jak w istocie niezwykłą, niepospolitą kobietą była Gertrude Bell. Nie unikała ryzyka i niebezpieczeństwa, jednak pozostawała w każdym calu damą. Wykazywała się nadzwyczajnym hartem ducha, miesiącami podróżując w prymitywnych warunkach, konno lub na mule, w upale czy mrozie, nocując pod gołym niebem, w namiotach nomadów, na stacjach pocztowych, w karawanserajach czy pałacach szejków, pokonywała wszelkie przeszkody, niestraszne jej były międzyplemienne konflikty, przejazd przez tereny objęte rodową zemstą czy kontakt z nieprzychylnie do niej – jako Brytyjki - ustosunkowanymi Turkami. Fakt, wiele rzeczy ułatwiało to, że jako poddana angielskiej królowej i Europejka była w pewnym sensie nietykalna, jednak jej przygody, osobowość i charakter robią ogromne wrażenie, zwłaszcza biorąc pod uwagę epokę, w jakiej żyła i rejon świata, który sobie upodobała. A także osiągnięcia, jakie stały się jej udziałem.

Zapiski Gertrude Bell to książka niepozorna, żaden tam fajerwerk literatury przygodowej czy awanturniczej – raczej świadectwo czasów, w jakich ich autorka żyła, wspomnienie dawno minionego świata Orientu i charakterystycznego sposobu myślenia cechującego Brytyjczyków epoki wiktoriańskiej, a także – a może przede wszystkim – portret nietuzinkowej kobiety, która odważyła się podążać własną drogą, nawet jeśli miałoby to polegać na łamaniu konwenansów i wymykaniu się ramom powszechnie akceptowanych stereotypów.

Moja ocena: 4/5

recenzja napisana dla portalu DużeKa :)