"Damy ze skazą"

Autor: Kamil Janicki
Tytuł: "Damy ze skazą"
Seria: Prawdziwe historie
Wydawnictwo: Znak Horyzont, 2016
Ilość stron: 444
Okładka: twarda

Damy ze skazą powstały jako kontynuacja Żelaznych dam - publikacji przybliżającej sylwetki i losy małżonek pierwszych Piastów - Dobrawy, Ody i Emnildy - które znacząco przyczyniły się do zaistnienia Polski jako pełnoprawnego państwa chrześcijańskiego i budowy jego potęgi, a mimo to przez Historię niedocenionych lub wręcz zapomnianych. W swojej najnowszej książce Kamil Janicki kontynuuje zamysł i realizuje swój cel: odtwarza losy towarzyszek życia kolejnych polskich władców wczesnego średniowiecza - kobiet, które zaginęły w odmętach dziejów, jak Maria Dobroniega, ruska księżniczka z dynastii Rurykowiczów i małżonka Kazimierza Odnowiciela, za której sprawą udało się przywrócić Polsce dawne granice, powszechnie pogardzana Rycheza - siostrzenica samego cesarza Ottona III i żona Mieszka II, która wielokrotnie ratowała spuściznę swego teścia przed upadkiem czy Przedsława - siostra władcy Rusi Jarosława Mądrego, zhańbiona i uprowadzona przez Bolesława Chrobrego jako wojenne trofeum, która z pomocą biskupa Gaudentego rzuciła klątwę na rodzące się polskie imperium.

Jednocześnie Janicki przywraca do życia pewną epokę; snując opowieści o losach konkretnych postaci, próbuje ułożyć wczesnośredniowieczną historię Polski w spójną całość, co jest tym trudniejsze i bardziej karkołomne, że niewielu badaczy zgłębia tematykę upadku imperium Bolesława Chrobrego, a w związku z tym brakuje krytycznych, weryfikacyjnych prac, syntez i biografii, mogących rzucić światło na owe czasy i jedno z najbardziej kluczowych wydarzeń w naszych dziejach. Podobnie żadna z bohaterek tejże publikacji nie doczekała wcześniej własnej biografii; gdy o nich wspominano, to jedynie w kontekście ich sławnych mężów bądź synów, podkreślając, że stały w ich cieniu, że liczyły się nie one i ich czyny, ale raczej ich pochodzenie, rodzinne koligacje i urodzone dzieci. Takie postrzeganie średniowiecznych polskich dam Janicki próbuje zmienić, przedstawiając najważniejsze wydarzenia z wczesnośredniowiecznej rodzimej historii z ich perspektywy - tym bardziej, że przełom X i XI wieku to okres w dziejach Europy, kiedy kobiety posiadały ogromne wpływy i miały naprawdę sporo do powiedzenia w ówczesnej polityce. Inicjatywa godna pochwały, choć sam autor przyznaje, że Damy ze skazą w równym stopniu opierają się na literaturze naukowej i źródłach z epoki, co na autorskich domysłach, przypuszczeniach, interpretacjach i ryzykownych hipotezach - i to w znacznie większym stopniu, niż miało to miejsce w Żelaznych damach. Trzeba zatem pamiętać, że niniejsza publikacja nie ma charakteru  naukowego, stanowi raczej autorską wizję najwcześniejszych dziejów Polski – o tym, czy prezentuje się wiarygodnie, za chwilę.

W Damach ze skazą Janicki opowiada o losach czterech niezwykłych kobiet, choć nie da się ukryć, że wśród nich prym wiedzie Rycheza, żona Mieszka II i matka Kazimierza Odnowiciela, siostrzenica samego Ottona III. Jej rolę i znaczenie dla polskiej korony podkreśla opowieścią o pochodzeniu cesarzówny, poświęcając sporo miejsca jej matce Matyldzie, potomkini Karola Wielkiego, którą cesarski brat… przegrał w kości i wydał za mąż za syna palatyna reńskiego, niejakiego Ezzona. To właśnie cesarskie pochodzenie, wiążący się w nim autorytet, prestiż i szacunek zapewniały Rychezie wysoki status, a jej mężowi miały przynieść królewską koronę i mocną pozycję na arenie międzynarodowej.  Jednak Rycheza reprezentowała sobą o wiele więcej, mogła wszak czerpać z najlepszych rodzinnych, kobiecych wzorców – począwszy od prababki cesarzowej Teofano po liczne przełożone najbardziej szanowanych klasztorów: była wykształcona, inteligentna, obyta w świecie, doskonale zorientowana w regułach rządzących polityką – była jednym z graczy, a nie pionkiem, mogła ustalać własne zasady i realnie rządzić. Ta wpływowa kobieta jeszcze za życia swego teścia, Bolesława Chrobrego, wielokrotnie ratowała wizerunek Piastów w Europie, jako żona Mieszka II chroniła swoją nową ojczyznę przed upadkiem i walczyła o tron dla swojego syna, Kazimierza Odnowiciela. Historia nagrodziła ją czarnym pijarem, z którym – moim zdaniem skutecznie i przekonująco – walczy autor na kartach książki. Inna zapomniana i niedoceniona polska władczyni – Maria Dobroniega, małżonka Odnowiciela – wielokrotnie wykazywała się dyplomatycznymi talentami i politycznymi wpływami, dzięki którym rozpadającemu się imperium udało się odzyskać dawne granice. Zhańbiona i uprowadzona przez Bolesława Chrobrego kijowska księżniczka Przedsława zasłynęła tym, że doprowadziła do rzucenia ekskomuniki na piastowskiego władcę i jego ziemie, co może brzmi błaho, jednak przyniosło realne polityczne skutki, z którymi należało się liczyć i im przeciwdziałać.

Należy docenić starania autora, który, opierając się na dostępnych materiałach źródłowych i pracach naukowych, podjął się próby ułożenia w spójną całość jedenastowiecznej historii Polski, opowiedzenia jej z perspektywy kobiet, które miały niebagatelny wpływ na jej kształtowanie. Szczególne uznanie budzi wizerunek Rychezy, zdecydowanie różniący się od tego niepochlebnego i wysoce krytycznego, który wciąż pokutuje w zbiorowej świadomości; choć w dużej mierze bazuje na własnych interpretacjach i domysłach Janickiego, prezentuje się wyjątkowo wiarygodnie, czego nie można powiedzieć o innych aspektach jego wizji. I choć przedstawienie rodzimej XI-wiecznej historii, w której najistotniejszą rolę przypisano samej Rychezie, jest nowatorskie i karkołomne, brzmi jednak przekonująco, trudno pogodzić się z wizją Piastów jako prymitywnych barbarzyńców pozbawionych umiejętności rządzenia i talentów politycznych, a taką właśnie wizję Janicki forsuje. Co więcej – antypatia autora w stosunku do przedstawicieli pierwszej polskiej dynastii jest wyraźnie wyczuwalna, przekłada się nie tylko na emocjonalnie  negatywnie nacechowane określenia, jakich używa w stosunku do nich, ale i często niezgodne z prawdą interpretacje i wnioski, świadczące o tym, że autora momentami zbyt mocno ponosiła wyobraźnia. Zbyt dużo w publikacji dopowiedzeń i przypuszczeń tam, gdzie trudno wysnuć – na podstawie skąpych materiałów źródłowych – jakiekolwiek wiążące wnioski. I choć autor zaznacza, że Damy ze skazą nie są pozycją o charakterze naukowym, brak obiektywizmu, nadinterpretacje, a nawet przekłamania, jakich się Janicki dopuszcza, wypadają wysoce nieprofesjonalnie, zaś jego wizja traci na wiarygodności.

Zaletą najnowszej publikacji Kamila Janickiego jest szeroki i szczegółowo zarysowany kontekst polityczno – obyczajowy, w jasny i przystępny sposób prezentujący sytuację we wczesnośredniowiecznej Europie. Czasem opowieści te są tak rozbudowane, że czytelnik traci z oczu sylwetki bohaterek, niemniej jednak w jakimś stopniu porządkują one wiedzę historyczną dotyczącą omawianej epoki – nawet, jeśli trzeba wziąć poprawkę na domysły i interpretacje autora. Kolejnym atutem Dam ze skazą jest to, że książka przybliża sylwetki zapomnianych polskich władczyń – choć tak po prawdzie wśród nich jedyną charyzmatyczną, wyrazistą i iście fascynującą postacią jest Rycheza, ale już choćby tylko dla niej samej warto sięgnąć po tę publikację. Uznanie budzi bogata i obszerna bibliografia, jak również ilustracje i grafiki urozmaicające lekturę. Niestety, przewaga domysłów i przypuszczeń nad faktami, dużo większa niż w przypadku rewelacyjnych Żelaznych dam, oraz autorska wizja Janickiego, pełna nadinterpretacji, a niejednokrotnie i przekłamań, z którą jakoś tym razem mi nie po drodze, spowodowały, że Damy ze skazą okazały się lekturą niosącą raczej rozczarowanie niż satysfakcję, tak wyraźnie odczuwalną w przypadku poprzednich książek autora. 

Moja ocena: 3/5

Opublikowane na stronie: http://lubimyczytac.pl/ksiazka/3722605/damy-ze-skaza/opinia/36804745#opinia36804745

za książkę serdecznie dziękuję wydawnictwu Znak :)