"Więcej gazu, Kameraden!"

Autor: Krystian Piwowarski
Tytuł: "Więcej gazu, Kameraden!"
Seria: Archipelagi
Wydawnictwo: W.A.B., 2012
Ilość stron: 268
Okładka: twarda

O Holokauście powiedziano i napisano wiele; niewyobrażalna tragedia milionów ofiar, ta ludzka hekatomba zawiera się w niezliczonej ilości stronic - zarówno protokołów przesłuchań zbrodniarzy wojennych, jak i pamiętników pomordowanych. Czy w upiornej różnorodności dokumentów, świadectw, opracowań historyków, wspomnień ocalonych lub też literatury wyrosłej z imperatywu pamiętania, znajdzie się miejsce na jeszcze jedną opowieść z czasu Zagłady, kolejną próbę uporania się ze świadomością istnienia Holokaustu - skrupulatnie zaplanowanego, zalegalizowanego, zrealizowanego z metodyczną pedanterią ludobójstwa na niespotykaną dotąd skalę?

Krystian Piwowarski swoim zbiorem opowiadań udowadnia, że tak. Jego literackie miniatury znakomicie wpisują się w ponury, makabryczny i wstrząsający klimat takich klasyków jak Medaliony Zofii Nałkowskiej czy Opowiadania Tadeusza Borowskiego - do jego prozy, a dokładnie utworu Proszę państwa do gazu, nawiązuje już sam tytuł niniejszego zbioru i podobnie jak on przywodzi na myśl koszmarny kontekst zawartego w nim zdania.

Autor, świadomy własnych ograniczeń uniemożliwiających mu wiarygodne oddanie tragedii ofiar, z pełnym szacunku dystansem, pokusił się o ukazanie Zagłady z nieco innej perspektywy; z punktu widzenia tych, którzy uważali mordowanie Żydów za swój obowiązek, za rzecz naturalną, uzasadnioną naukowo i prawnie, zgodną z wymogami cywilizacyjnymi, a także traktujących Holokaust jako sposób na życie, okazję do zarobku - a więc oczami katów, biernych świadków oraz tych, którzy odnieśli jakąkolwiek z niego korzyść.

W związku z tym założeniem to nie obraz Zagłady mamy na pierwszym planie - dokonuje się ona jakby w tle, mimochodem - jednak nie traci przy tym na znaczeniu, wręcz przeciwnie; przemawia do nas tym dobitniej, że została pozbawiona moralnego aspektu, że jej sens sprowadzono do wymiaru chwilowej, acz uciążliwej niedogodności lub życiowej szansy, dzięki której można się dorobić. Staje się scenerią i tłem całkiem zwyczajnych zdarzeń: rozmów i żartów w gronie kolegów, nostalgicznych wspomnień i tęsknoty za rodziną, konfliktów z przełożonymi, erotycznych fantazji, oszustw, przekrętów i handlu, codziennych obowiązków. Odwrócony porządek rzeczy uderza nas najmocniej, kiedy widzimy esesmana przeżywającego traumę, który zapada się w stosie pełnym trupów lub kiedy członek Einsatzgruppen spowiada się z przeklinania, kradzieży i braku szacunku dla przełożonych.

Trzeba przyznać, że autor nie oszczędza czytelnika. Zgodnie z wytycznymi Hitchcocka zaczyna od trzęsienia ziemi - a dalej jest coraz gorzej. Seksualne fantazje esesmana na temat nagich kobiet i dziewcząt pędzonych na śmierć są dostatecznie odrażające same w sobie, jednak wcielenie się w jego rolę - choćby tylko za sprawą narracji pierwszoosobowej - staje się wyjątkowo ohydne i trudne do zaakceptowania nawet dla czytelnika obeznanego z tematyką Holokaustu.

Każda kolejna miniatura stanowi wyzwanie dla naszej wrażliwości i wyobraźni, pozbawia nas złudzeń co do ludzkiej natury i pokazuje banalność zła. Na kartach książki spotykamy całą galerię postaci, które istotami ludzkimi są jedynie z nazwy: esesmana, który spragniony intelektualnych wyzwań prowadzi okrutną grę z więźniem; młodą Niemkę, która czyni wyrzuty swemu przyjacielowi, kiedy na podarowanym jej futrze znajduje dziurę po odprutej żółtej gwieździe; cieślę, który odkrywając oszustwa przy budowie szubienicy postanawia wykorzystać okazję do zarobku; pijanych chłopów kłócących się o dobytek po pomordowanych żydowskich sąsiadach; niemieckich żołnierzy nakazujących palić w piecu lokomotywy ciałami dzieci; przedstawiciela amerykańskiej firmy negocjującego warunki umowy na system ewidencji obozu w Auschwitz...

Jak widać, zbrodnia nie ogranicza się do czynnego udziału w Zagładzie - i do niemieckiej narodowości. Katami okazują się również bierni świadkowie stojący z boku lub korzystający z nadarzającej się okazji, wcale nie tak nieskazitelni Polacy i Ukraińcy. Jest w zbiorze kilka opowiadań, które przełamują stereotyp złego Niemca: utwór Buty i inne przedmioty ukazuje dręczonego poczuciem winy żołnierza, który nie mogąc udźwignąć jej ciężaru - prowokuje własną śmierć i przyjmuje ją z ulgą; Poranki Herzberga opowiada o tajemniczej śmierci młodego esesmana z arystokratycznej rodziny, którego znaleziono martwego w komorze gazowej złączonego z ciałem atlety. Czy było to samobójstwo wywołane poczuciem winy?

Więcej gazu, Kameraden! to mocna, porażająca lektura ukazująca zbrodnie Holokaustu z perspektywy oprawców - przedstawionych jako całkiem zwyczajnych ludzi mających własne marzenia, tęsknoty, rozterki i zmartwienia - sankcjonujących dokonujące się zło swoją obojętnością, gorliwością w ślepym i bezrefleksyjnym wypełnianiu rozkazów oraz moralną degrengoladą, które to zachowanie czyni ich prawdziwymi potworami o ludzkich obliczach.

W tle tych banalnych, codziennych historyjek widzimy szeregi maszerujące do komór gazowych, stosy trupów układane w zbiorowych mogiłach,  zwłoki dyndające na szubienicach, ludzi wyruszających wagonami bydlęcymi w swą ostatnią podróż, gazowanych spalinami na pakach ciężarówek, rzucających się na druty, błagających o ocalenie, wyciąganych ze skrytek w ruinach miast. Kontrast jest porażający, trudny do ogarnięcia umysłem czy wyobraźnią.

Pomimo grozy emanującej z literackich miniatur trzeba przyznać, że autor spisał się znakomicie. Piwowarski nie musiał uciekać się do wyszukanych środków stylistycznych czy innych szczególnych sposobów, by przykuć uwagę czytelnika. To  zderzenie prozy życia z wynaturzonym, choć banalnym okrucieństwem promieniuje tak olbrzymią siłą przekazu i porusza do głębi. Przeraża odkrycie, że oblicze zła wcale nie jest demoniczne, ale takie swojskie, zwyczajne; że jego ofiarą może paść dosłownie każdy z nas, nie tylko ten, kto ma jakieś szczególne ku temu predyspozycje.

Choć poziom opowiadań jest, jak to często bywa, nierówny - każde z nich na inny sposób szokuje i przeraża. Brak jakiegokolwiek komentarza i oceny moralnej, rewelacyjna narracja, która pozwala wejść w skórę bohaterów - i to, co cenię najbardziej: dosadna, wyrazista puenta, która po prostu zwala z nóg i sprowadza świat do właściwego wymiaru - wszystko to sprawia, że proza Krystiana Piwowarskiego, choć nie wnosi do tematyki Holokaustu niczego nowego, jest wyjątkowym i zdecydowanie godnym uwagi przykładem poruszającej i wartościowej literatury.

Moja ocena: 5/5

recenzja napisana dla portalu IRKA :)