Z wizytą u księżnej Czartoryskiej - Zamek w Gołuchowie

 

Zamek w Gołuchowie

Między Kaliszem a Poznaniem, przy drodze krajowej nr 12, położona jest niewielka miejscowość Gołuchów. Nie wyróżniałaby się niczym specjalnym wśród dziesiątek innych polskich wsi, gdyby nie przepiękny zamek wznoszący się nad rzeką Ciemną (Trzemną), liczący sobie ponad czterysta lat i szczególnie związany z postacią, która tchnęła weń nowe życie - księżną Izabellą z Czartoryskich Działyńską. 

Wewnętrzny dziedziniec zamkowy

Pierwotnie renesansowy zamek został wybudowany w XVI wieku przez Rafała Leszczyńskiego herbu Wieniawa – wojewodę brzesko-kujawskiego i znanego protektora reformacji, jako murowana, dwukondygnacyjna budowla na planie prostokąta, z czterema ośmiobocznymi basztami w narożnikach. Stanowiła przykład architektury charakterystycznej dla XVI-wiecznych rezydencji obronnych zamożnej szlachty. Jego syn Wacław, wojewoda kaliski i wielki kanclerz koronny, zmienił tę szlachecką siedzibę we wspaniałą, okazałą, renesansowo - manierystyczną rezydencję magnacką. Dzięki wprowadzonym przez niego modernizacjom powstał rozległy taras na piwnicach XVI-wiecznego dworu, dwie nowe baszty, arkadowa loggia oraz dwa skrzydła pałacowe. Jednakże pod koniec XVII wieku Leszczyńscy sprzedali swoje gołuchowskie dobra, a zamek, który kilkukrotnie zmieniał właścicieli, stopniowo popadał w ruinę. Dopiero w II połowie XIX wieku dawną magnacką rezydencją zainteresował się hrabia Tytus Działyński, który zakupił i podarował ją swojemu synowi, Janowi oraz jego świeżo poślubionej żonie, córce księcia Adama Czartoryskiego, Izabelli. 

Młodej parze nie było dane długo cieszyć się swoją nową siedzibą. Jan Działyński za udział w Powstaniu Styczniowym został przez władze pruskie skazany na karę śmierci, a jego dobra zasekwestrowano. Przez kilka lat przebywał on za granicą, głównie we Francji, a w tym czasie zgromadził wspaniałą kolekcję waz greckich, którą po powrocie do kraju wraz z zamkiem przekazał w wyłączne posiadanie swojej małżonce Izabelli, spłacając w ten sposób długi zaciągnięte u niej jeszcze na potrzeby powstania. 

Portret księżnej Izabelli autorstwa Matyldy Meleniewskiej

Odkupienie zamku z rąk Działyńskich zabezpieczyło go przed konfiskatą, jednak księżna nie poprzestała na tym: wkrótce zainaugurowała gruntowną odbudowę rezydencji połączoną z remontem. W 1872 roku wraz z mężem (który w międzyczasie powrócił z emigracji po uchyleniu wyroku skazującego) rozpoczęli prace, które przekształciły zamek w prawdziwą świątynię sztuki.  

Arkadowa loggia

Poprzedziły je kilkuletnie poszukiwania zadowalającego projektu przebudowy – ich uwieńczeniem było nawiązanie współpracy ze znakomitym francuskim architektem i konserwatorem zabytków Eugeniuszem Viollet-le-Duc oraz jego uczniem Maurycym Augustem Ouradou, a także naszym rodzimym Zygmuntem Gorgolewskim. Innymi artystami zatrudnionymi przy projekcie byli m.in. rzeźbiarz Karol Biberon i malarz Ludwik Breugnot. Bryle zamkowej nadano styl francuskiego renesansu, inspirując się stylistyką królewskich zamków nad Loarą; przebudowano południowe skrzydło i częściowo rozebrano stary dwór obronny. Pozostawiono trzy narożne wieże oraz dobudowano skrzydło zachodnie z basztą, a także kamienny most przez fosę. Wkomponowano autentyczne detale architektoniczne i dekoracyjne z Francji, Włoch, Flandrii oraz Niemiec – antyczne oraz renesansowe.  

W loggi pod arkadami mozaika z IV w. przedstawiająca boginię Atenę.
Zakupiona i przywieziona do kraju przez Jana Działyńskiego.

Na zewnątrz zamku można znaleźć kopie fragmentów znanych budowli renesansowych z południowej Europy oraz  oryginalne detale architektoniczne z XVI wieku, zakupione przez księżnę Izabellę w antykwariatach Francji i Włoch; należą do nich schody prowadzące na krużganek wzorowane na schodach jednego z pałaców we Florencji, fragmenty posadzki z katedry w Sienie, stela rzymska z Palmiry wieńcząca obramowanie drzwi zakupiona przez księcia Jana w Damaszku czy mozaika z przedstawieniem Ateny z IV wieku przywieziona przez tegoż z południa Włoch. Pomimo zgromadzenia w zamku detali pochodzących z różnych części Europy, uzyskano bardzo malowniczą i oryginalną całość, a to dzięki niezwykłemu wyczuciu estetycznemu właścicielki majątku. Prócz tego Izabella Działyńska w swych planach przebudowy starała się uhonorować pierwszych właścicieli zamku, akcentując związki rodu Leszczyńskich z Gołuchowem, między innymi poprzez umieszczenie herbu Wieniawa (głowa byka) czy litery L w wielu widocznych miejscach, choćby nad kominkami czy na stropach.

Kamienne schody z lwem wzorowane na schodach pałacu Bargello
we Florencji

Zamierzeniem księżnej Izabelli było stworzenie w zamku muzeum; jej pasją od lat młodości było kolekcjonowanie dzieł sztuki, którą to pasję dzieliła ze swoim mężem. Stało się to możliwe po przebudowie i przewiezieniu jej własnej, prywatnej kolekcji z Paryża do Gołuchowa. Do najcenniejszych zbiorów małżonków należała kolekcja greckich waz Jana Działyńskiego z wykopalisk z Noli, Kapui i Neapolu. 

Oprócz sali starożytności mieszczącej głównie egipskie rzemiosło artystyczne oraz antyczne figurki i naczynia, w muzeum znaleźć można m.in. pokoje gotyckie – trzy pomieszczenia, w których zgromadzono dzieła sztuki tego okresu, bibliotekę z cennym zbiorem rękopisów i starodruków pochodzących z XVI-XVIII wieku, pokoik na baszcie z ekspozycją dekoracyjnych waz chińskich i japońskich z XVIII i XIX stulecia, jak również salę królewską z kolekcją wspaniałych gobelinów. W muzeum znajduje się także pokaźna kolekcja portretów i innych obrazów z XVI-XIX wieku, renesansowe kominki, rzeźby i płaskorzeźby oraz rozmaite meble z tego samego przedziału czasowego. 

XVI-wieczny włoski kominek

Sala gotycka

Renesansowe drzwi ze scenami biblijnymi

Portrety Jagiellonów w sali królewskiej

Sypialnia Małgorzaty, księżnej Orleańskiej,
bratowej Izabelli Działyńskiej

Kolekcja XVII-wiecznych portretów

Łoże matki księżnej Izabelli, Anny Zofii Sapieżanki

Zamkowe wnętrza na przestrzał

Dzięki tym zbiorom zamek w Gołuchowie, obok muzeum Czartoryskich w Krakowie, stał się jednym z najbardziej znanych muzeów polskich do II wojny światowej. Sama księżna, przeznaczając pomieszczenia zamku na sale muzealne, zamieszkała w pobliskiej oficynie (dawnej gorzelni), tzw. Pałacu Czartoryskich.

Oficyna

Izabella zmarła we Francji, w 1899 roku, ale pochowana została w Gołuchowie, w przebudowanej w tym celu kaplicy znajdującej się na terenie parku. Mauzoleum księżnej to dawna barokowa kaplica zamkowa, gdzie pod posadzką prezbiterium mieści się grobowiec nakryty płytą nagrobną z czarnego marmuru.

Mauzoleum księżnej Izabelli

Na sześć lat przed śmiercią księżna utworzyła ordynację gołuchowską, która gwarantowała ogólnodostępność zbiorów oraz ich niepodzielność i zapewniła środki na utrzymanie muzeum. Funkcjonowało ono nieprzerwanie do września 1939 roku, zaś lata wojenne stały się dla tego miejsca prawdziwą katastrofą. Zbiory zostały zrabowane przez nazistów, wiele eksponatów zostało zniszczonych lub zaginęło. Część wróciła na swoje miejsce po wojnie, z terenów Związku Radzieckiego, jednak zabytki z przedwojennej kolekcji wciąż są odzyskiwane i wracają do Gołuchowa.

Zamek w 1951 roku został przejęty przez Muzeum Narodowe w Poznaniu. 

Park zamkowy

Piękną oprawę dla baśniowego zamku stanowi największy w Wielkopolsce park krajobrazowy – arboretum o powierzchni 160 hektarów, w którym rośnie około 600 gatunków i odmian drzew i krzewów, w tym wiele rzadkich i egzotycznych okazów. Zgodnie z wolą księżnej Izabelli ma on charakter parku krajobrazowego w stylu angielskim. W kompozycji parku wykorzystano rzeczkę o nazwie Ciemna, rozległe polany i aleje. Na terenie arboretum rośnie wiele pomników przyrody - wśród nich dęby o obwodzie pnia powyżej pięciu metrów czy też najstarszy w Polsce grab pospolity, którego wiek oceniany jest na ponad dwieście lat. Zachwyca XIX-wieczna aleja lipowa, malownicze stawy, a także zagroda żubrów. 

Bilety wstępu do muzeum zamkowego w Gołuchowie można nabyć TUTAJ.